Οι σχεδιαστές πολιτικής που προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα με τον πανικό των αγορών, τις διαμαρτυρίες του κόσμου και όλα τα άλλα προβλήματα που πλήττουν την παγκόσμια οικονομία, καλά θα έκαναν να επιστρέψουν στα γραπτά ενός οικονομολόγου που πέθανε πριν πολλά - πολλά χρόνια: του Καρλ Μαρξ. Όσο πιο γρήγορα αναγνωρίσουν ότι αντιμετωπίζουν μια κρίση του καπιταλισμού από αυτές που συμβαίνουν μια φορά στη ζωή του ανθρώπου, τόσο καλύτερα εξοπλισμένοι θα είναι για να βρουν διέξοδο. Το πνεύμα του Μαρξ βγαίνει από το μνήμα του μέσα στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και την ύφεση που την ακολούθησε. Η ευφυής ανάλυση του καπιταλισμού από τον Γερμανό φιλόσοφο μπορεί να έχει πολλά προβλήματα, αλλά η σημερινή παγκόσμια οικονομία εμφανίζει παράξενες ομοιότητες με τις συνθήκες που εκείνος προέβλεπε.
Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, την πρόβλεψη του Μαρξ για το πώς εκδηλώνεται η εγγενής σύγκρουση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία. Όπως έγραφε στο ‘Κεφάλαιο’, οι εταιρείες στην επιδίωξη της μεγιστοποίησης του κέρδους και της παραγωγικότητας, καταλήγουν με τρόπο φυσιολογικό να χρειάζονται όλο και λιγότερους εργαζόμενους, δημιουργώντας έναν ‘εφεδρικό βιομηχανικό στρατό’ φτωχών και ανέργων: ‘Η συσσώρευση του πλούτου στον έναν πόλο είναι, κατά συνέπεια, την ίδια στιγμή συσσώρευση δυστυχίας’, έγραφε ο Μαρξ.
Η διαδικασία αυτή που περιέγραψε ο Μαρξ είναι σήμερα ορατή σε ολόκληρο τον αναπτυγμένο κόσμο, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρωζώνη. Οι προσπάθειες των εταιριών να περιορίσουν το κόστος και να αποφύγουν τις προσλήψεις έχουν ωθήσει τα αμερικανικά εταιρικά κέρδη ως μερίδιο της συνολικής οικονομικής παραγωγής στο υψηλότερο τους επίπεδο εδώ και 60 χρόνια, ενώ την ίδια στιγμή τα επίπεδα ανεργίας βρίσκονται στο 9.1% και οι πραγματικοί μισθοί παραμένουν στάσιμοι.
Παρομοίως και η ανισότητα των εισοδημάτων στην Αμερική έχει περιέλθει στα υψηλότερα επίπεδα από τη δεκαετία του 1920. Πριν το 2008 η ανισότητα των εισοδημάτων κάπως καλύπτονταν με την εύκολη πίστωση που επέτρεπε στα πιο φτωχά στρώματα να απολαμβάνουν έναν πιο πλούσιο τρόπο ζωής. Σήμερα όμως έχει φτάσει ο κόμπος στο χτένι.
Το παράδοξο της υπερπαραγωγής
Ο Μαρξ είχε επίσης εστιάσει στο παράδοξο των κρίσεων υπερπαραγωγής και υποκατανάλωσης: όσο περισσότερο ο κόσμος βουλιάζει στη φτώχεια, τόσο λιγότερο είναι σε θέση να καταναλώσει όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες που παράγουν οι εταιρείες. Όταν μια εταιρεία μειώνει το εργατικό κόστος προκειμένου να αυξήσει τα κέρδη της μπορεί να πράττει έξυπνα, αλλά όταν το κάνουν όλες μαζί υπονομεύουν τη βάση του σχηματισμού των εισοδημάτων και της ζήτησης από την οποία περιμένουν έσοδα και κέρδη.
Και αυτό το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα εμφανές στην Αμερική και στην Ευρωζώνη. Υπάρχει σημαντική παραγωγική ισχύς αλλά οι καταναλωτές μεσαίων και χαμηλών εισοδημάτων βουλιάζουν μέσα στην οικονομική ανασφάλεια και τη χαμηλή κατανάλωση. Στις Ηνωμένες Πολιτείες για παράδειγμα, σήμερα η κατασκευή νέων κατοικιών και οι πωλήσεις αυτοκινήτων παραμένουν 75% και 30% κάτω από την κορυφή του 2006 αντίστοιχα.
Όπως το έθετε ο Μαρξ στο ‘Κεφάλαιο’: ‘Ο τελικός λόγος για όλες τις πραγματικές κρίσεις παραμένει η φτώχεια και η περιορισμένη κατανάλωση των μαζών’.
Πώς θα αντιμετωπίσουμε την κρίση
Επομένως πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την κρίση; Αν λάβουμε στα σοβαρά υπόψη μας το αναλυτικό πνεύμα του Μαρξ, οι σχεδιαστές πολιτικής θα πρέπει να θέσουν ως πρώτη προτεραιότητα της οικονομικής ατζέντας τους τη δημιουργία θέσεων εργασίας και να αρχίσουν να σκέφτονται μη ορθόδοξα μέτρα. Η παρούσα κρίση δεν είναι προσωρινή και δεν πρόκειται να ξεπεραστεί με το ιδεολογικό πάθος για δημοσιονομική λιτότητα.
Πέντε βασικά μέτρα μιας τέτοιας στρατηγικής θα μπορούσαν να είναι τα εξής:
Καταρχήν θα πρέπει να επιτευχθεί αύξηση της συνολικής ζήτησης και των συνολικών εισοδημάτων, διαφορετικά θα περιπέσουμε σε μια παγίδα χρέους που θα έχει σοβαρές κοινωνικές επιπτώσεις. Αυτό σημαίνει πως οι κυβερνήσεις που δεν αντιμετωπίζουν άμεση κρίση χρέους – και πρωτίστως οι ΗΠΑ, η Γερμανία και η Βρετανία – θα πρέπει να ανάγουν τη δημιουργία θέσεων εργασίας ως πρώτιστο στόχο της πολιτικής τους.
Στην Αμερική η απασχόληση βρίσκεται σήμερα τόσο χαμηλά όσο ήταν κατά τη δεκαετία του 1980. Η υποαπασχόληση χτυπά νέα υψηλά σε όλη τη Δύση. Για αρχή χρειάζεται ο περιορισμός της φορολογίας των μισθών για τις επιχειρήσεις και η παροχή δημοσιονομικών κινήτρων που θα ενθαρρύνουν τις εταιρείες να προσλάβουν κόσμο.
Μείωση του βάρους των υπερχρεωμένων
Δεύτερον, πρέπει να ελαφρώσουμε το χρεωστικό βάρος των νοικοκυριών. Για να γίνει αυτό απαιτούνται νέα μέτρα που θα επιτρέψουν σε κατάλληλα επιλεγμένα νοικοκυριά να προχωρήσουν σε αναδιάρθρωση των στεγαστικών δανείων τους ή και να τύχουν διαγραφής ενός τμήματος τους με δέσμευση για μελλοντικές πληρωμές στους πιστωτές σε περίπτωση ανατίμησης της τιμής των κατοικιών.
Τρίτον, για να βελτιωθεί η λειτουργικότητα του πιστωτικού συστήματος, πρέπει να χαλαρώσουν οι κεφαλαιακοί κανόνες για ορισμένες τράπεζες με καλή κεφαλαιοποίηση προκειμένου να παράσχουν νέες πιστώσεις, ιδίως σε μικρές επιχειρήσεις. Παράλληλα, κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες θα πρέπει να προχωρήσουν σε άμεσες δαπάνες ή σε έμμεση χρηματοδότηση εθνικών επενδυτικών προγραμμάτων και προγραμμάτων υποδομών.
Τέταρτον, για τον περιορισμό του βάρους του δημοσίου χρέους στην Ευρωζώνη, οι Ευρωπαίοι πιστωτές θα πρέπει να δώσουν τα χαμηλότερα δυνατά επιτόκια και την μακρύτερη περίοδο αποπληρωμής σε όλες τις χώρες και όχι μόνο στην Ελλάδα. Αν η Γερμανία βρίσκει ότι το ευρωομόλογο πάει πολύ μακριά, θα πρέπει να πρωτοστατήσει σε μια επείγουσα αποκατάσταση της κεφαλαιακής βάσης των τραπεζών που θα βοηθήσει στην απορρόφηση των αναπόφευκτων ζημιών μέσα από τη δημιουργία ενός πραγματικά πολύ διευρυμένου Ευρωπαϊκού Μηχανισμό Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας – εκ των ουκ άνευ προκειμένου να επιλυθεί τουλάχιστον η κρίση στις ευρωπαϊκές αγορές ομολόγων.
Οικοδόμηση άμυνας
Πέμπτον, προκειμένου μια οικοδομήσουμε άμυνες απέναντι στους κινδύνους του αποπληθωρισμού και της στασιμότητας, οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να πάνε πέρα από τα προγράμματα αγοράς ομολόγων και να θέσουν ως στόχο τους ένα ετήσιο ρυθμό ονομαστικής αύξησης του ΑΕΠ. Αυτό θα μας οδηγήσει σε μια μεταβατική περίοδο προσωρινού μετρίως υψηλού πληθωρισμού που θα πιέσει τα προσαρμοσμένα στον πληθωρισμό επιτόκια κάτω του μηδενός και θα διευκολύνει, έτσι, την ελάφρυνση του βάρους του χρέους.
Δεν ξέρουμε τι μπορούν να αποδώσουν αυτές οι προτάσεις ή τι ανεπιθύμητες συνέπειες θα μπορούσαν να έχουν. Αλλά το σημερινό καθεστώς είναι εξίσου απαράδεκτο. Η σημερινή κατάσταση, αν αφεθεί να συνεχιστεί, θα μετατρέψει την Αμερική σε μια πιο ασταθή έκδοση της Ιαπωνίας και θα διασπάσει την Ευρωζώνη με άγνωστες πολιτικές συνέπειες. Ως το 2013 η κρίση του δυτικού καπιταλισμού θα έχει εύκολα απλωθεί και στην Κίνα – αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα.